Là bệnh lý liên quan đến tình trạng mất khả năng đối phó với tăng gánh nhiệt (stress nhiệt), xảy ra khi sinh nhiệt nội sinh hoặc ngoại sinh vượt khả năng điều hòa nhiệt để duy trì cân bằng nội môi. Các rối loạn chức năng do hậu quả thứ phát ở tế bào và cơ quan dẫn đến các tình trạng bệnh lý khác nhau, từ nhẹ (chuột rút, ngất), đến trung bình (kiệt sức do nóng) và nặng (đột qụy do nóng).

2. Các yếu tố nguy cơ

2.1. Các yếu tố từ môi trường

        - Nhiệt độ môi trường và độ ẩm cao
        - Không khí xung quanh chuyển động kém 
        - Nhiệt lượng lượng lớn từ bức xạ mặt trời và các nguồn nhiệt khác.

Nhiệt độ cao, độ ẩm lớn, bức xạ nắng nóng từ môi trường làm cơ thể bị tăng hấp thu nhiệt. Cơ thể đáp ứng bằng giảm tạo nhiệt và tăng thái nhiệt. Nếu độ ẩm cao và lưu thông không khí kém, môi trường đóng kín, không thông thoáng gió, khó thoát nhiệt (trong hầm lò, khoang tầu, trong khoang xe tăng thiết giáp, mặc trang bị phòng hộ kín mít, phòng hộ hô hấp…). sẽ làm giảm thải nhiệt qua đối lưu bay hơi nước và toát mồ hôi.
 

Nhiệt độ cao, độ ẩm lớn, bức xạ nắng nóng từ môi trường làm cơ thể bị tăng hấp thu nhiệt

2.2. Các yếu tố không từ môi trường

    - Mất nước: Làm giảm khả năng hoạt động thể lực gắng sức, tăng nguy cơ sớm bị kiệt sức và tăng tích nhiệt.

    - Hàng rào vật lý ngăn cản thải nhiệt: Quần áo, trang thiết bị (đồ nhựa, cao su…) ngăn cản hoặc không cho bay hơi, kém lưu thông khí hoặc bức xạ
    - Người có tiền sử bệnh mạn tính: giảm khả năng thích nghi với khí hậu và nhiệt độ nóng: bệnh tim mạch, xơ vữa mạch máu, xơ cứng bì, xơ hóa nang, hồng cầu hình liềm; hoặc đang có bệnh, mới bị sốt và mất nước; thể lực kém
    - Quá tăng hoặc giảm chỉ số BMI: Người béo phì giảm tỏa nhiệt do lớp mỡ dầy, đồng thời sinh nhiều nhiệt hơn do chuyển hóa kém hiệu quả. Người quá gầy thường tăng chuyển hoá sinh nhiệt nhưng giảm khả năng thoát nhiệt do giảm tỷ số khối/diện tích bề mặt
    - Thiếu thích nghi với nóng, nắng: Người chưa có hoặc mới thích nghi tối thiểu với nóng, nắng; hoặc tích cực hoạt động thể lực gắng sức nhưng chủ quan có thể dẫn đến tổn thương do nóng, nắng.
    - Thuốc an thần và kháng cholinergic: Dễ bị say nóng do dùng thuốc chặn Dopamin, giảm tác dụng của vùng dưới đồi trong não đối với việc tăng lưu thông máu dưới da; Amphetamine, các Agonist của tuyến giáp, các thuốc α-adrenergic, Ephedrin, Synephrin và các hợp chất giao cảm khác cũng có thể gây tăng sinh nhiệt. Thuốc chống cao huyết áp, thuốc lợi tiểu ức chế đáp ứng bảo vệ của tim đối với sự mất nước và say nóng.

3. Mức độ bệnh: 

3.1. Nhẹ: Ngất do nóng, chuột rút do nóng

    - Ngất do nóng xảy ra do hạ huyết áp tư thế đứng và suy giảm lượng máu lưu hành, giãn mạch ngoại vi và giãn tĩnh mạch. Gắng sức và đứng lâu trong môi trường nóng và thay đổi tư thế nhanh có thể dẫn đến ngất.
    - Chuột rút do nóng biểu hiện co cơ đột ngột, đau đớn trong hoặc sau buổi lao động gắng sức trong điều kiện nóng. Thường thấy chuột rút cơ vùng bắp chân, cơ tứ đầu và cơ bụng; thường liên quan đến sự mất nước, mất cân bằng điện giải và giảm dẫn truyền thần kinh cơ. 

Các biểu hiện trên là chỉ điểm sớm của say nóng; có thể xuất hiện độc lập hoặc cùng với triệu chứng khác của kiệt sức do nóng.  
 

Ngất do nóng là mức độ nhẹ của say nắng, say nóng
 

3.2. Mức trung bình: Kiệt sức do nóng

    - Kiệt sức do nóng: Là mất khả năng tiếp tục hoạt động, lao động gắng sức do mệt vì nóng. Kèm theo vã mồ hôi, buồn nôn, nôn, đau đầu, chóng mặt, hoa mắt, co thắt ruột, mệt mỏi, thân nhiệt tăng cao khoảng 37,7- 40°C. Các biểu hiện trên có thể xảy ra rầm rộ nhưng tâm thần kinh của nạn nhân vẫn bình thường, ổn định (điểm khác chủ yếu với đột quỵ do nóng). 

Kiệt sức do nóng không được điều trị đúng và kịp thời có thể nhanh chóng chuyển thành đột qụy do nóng.

3.3. Mức độ nặng: Đột quỵ do nóng 

    -  Đột quỵ do nóng là trạng thái toàn thân nguy hiểm, nguy cơ tử vong cao, do hệ thống điều hòa thân nhiệt bị quá tải và không còn tự bù trừ. Có thể phân chia thành 2 loại: 

    -  Biểu hiện:

4. Khác nhau say nóng và say nắng

Say nắng là một hình thái của say nóng, xảy ra khi hoạt động gắng sức cường độ cao dưới tác động trực tiếp của bức xạ mặt trời. Cơ chế tăng nhiệt cơ thể cơ bản tương tự như say nóng, chủ yếu do nhiệt lượng tia hồng ngoại mặt trời tác động lên cơ thể cùng với những yếu tố nhiệt độ môi trường và độ ẩm cao, không khí xung quanh chuyển động kém, làm rối loạn trung tâm điều hòa thân nhiệt. Bên cạnh đó, còn thêm tác động của tia tử ngoại chiếu vào cơ thể (nhất là vùng đầu, cổ, gáy) gây ra các tổn thương chủ yếu ở hệ thần kinh trung ương.

Yếu tố nguy cơ, phân loại và triệu chứng say nắng cơ bản tương tự say nóng. Do tác động trực tiếp của bức xạ mặt trời, sự kết hợp tác động đồng thời của tia hồng ngoại và tia tử ngoại, say nắng có một số khác say nóng:

Say nóng: Thường xảy ra buổi chiều, thời tiết oi bức; hoặc ban ngày ở nơi đóng kín, lưu thông không khí kém, không thông thoáng gió, khó thoát nhiệt… như trong hầm lò, khoang tầu, khoang xe chật chội; khi mặc quần áo phòng hộ da, phòng hộ hô hấp...). Triệu chứng thường diễn biến từ từ; thân nhiệt thường tăng dần dần, ít khi quá 40 độ C; mức độ thường gặp là trung bình hoặc nhẹ.

Say nắng: Xảy ra đột ngột; không có dấu hiệu báo trước hoặc rất kín đáo ở những người đang hoạt động lao động gắng sức dưới trời nắng gay gắt (buổi trưa); diễn biến bệnh nhanh, mức độ thường rất nặng với các dấu hiệu khởi phát là: bứt rứt, nhức đầu; vã mồ hôi hoặc mặt đỏ gay và da nóng - khô đỏ; khí sắc lừ đừ, khó thở, buồn nôn - nôn, có khi đau bụng. Nếu không được cấp cứu kịp thời, đúng phương pháp sẽ nhanh chóng dẫn đến có thân nhiệt tăng rất cao (>41 độ C), kèm hoa mắt, chóng mặt, mạch nhanh, sắc mặt chuyển sang tái nhợt; nặng hơn sẽ nhanh chóng chuyển vào mê sảng, co giật, hôn mê, trụy tim mạch và tử vong do hệ thống cơ quan cơ thể bị tổn thương.
 

Nếu không được cấp cứu kịp thời, người bị say nắng có thể diễn biến bệnh nhanh trở nặng

5. Cấp cứu điều trị: 

Tổn thương cơ thể và tử vong do nóng - nắng phụ thuộc vào khoảng thời gian và mức độ tăng nhiệt độ lõi cơ thể. Chẩn đoán sớm và điều trị đúng mới có thể cứu sống nạn nhân, cơ bản nhất là hạ nhiệt độ lõi về bình thường càng nhanh càng tốt. 

5.1. Cấp cứu chuột rút do nóng:  

    - Ngừng hoạt động gắng sức
    - Duỗi cơ từ từ nhẹ nhàng và xoa bóp cơ; đặt chi bị chuột rút ở tư thế thích hợp để tăng máu đến cơ bị chuột rút; đưa vào vị trí thoáng mát để nghỉ ngơi.
    - Bổ sung lượng muối bị mất vì toát mồ hôi: Uống nước có pha ít muối, trường hợp nghiêm trọng hoặc bị tái phát liên tục chuột rút cần truyền dịch NaCl 0,9% hoặc Ringer’s lactat.

5.2. Cấp cứu ngất do nóng: 

    - Ngừng hoạt động gắng sức, đưa vào vị trí thoáng mát để nghỉ ngơi; đặt nằm ngửa, chân và gối hơi cao để dồn máu về não.
    - Thực hiện các biện pháp kích thích thức tỉnh (bấm - châm huyệt nhân trung, kích thích đau…), lau mát, bổ sung nước và muối qua đường uống (hoặc truyền khi cần thiết)… 
    - Xác định và loại trừ hoàn toàn những nguyên nhân gây ra ngất khác.

5.3. Cấp cứu kiệt sức và đột quỵ do nóng: 

    - Đưa nạn nhân đến một vị trí thoáng và mát
    - Duy trì ổn định huyết động; khơi thông đường thở, hô hấp nhân tạo và bóp tim ngoài lồng ngực và cấp cứu hồi sinh tổng hợp với khả năng cao nhất đang có
    - Đo thân nhiệt tại miệng hoặc trực tràng
    - Áp dụng ngay lập tức và tích cực các biện pháp làm mát để hạ nhiệt độ lõi cơ thể nhanh xuống dưới 38 độ C (101 độ F) trong vòng 30 phút
    + Chườm nước đá và xịt nước: Xịt nhiều nước trực tiếp lên vùng da hở, đặt túi nước đá vào nách, háng và cổ; quạt gió để tăng bay hơi nước. Làm mát bằng nước máy và túi nước đá phải là biện pháp làm mát ban đầu ngay tại chỗ, trước và trong khi chuyển nạn nhân đến cơ sở y tế. 
    + Ngâm cơ thể trong nước: Ngâm cơ thể nạn nhân vào nước mát (khoảng 20 độ C) sẽ giúp làm giảm 0,15-0,24 độ C/phút. Chỉ áp dụng ở người trẻ; cân nhắc ở người cao tuổi và người mắc bệnh mạn tính. Cần chú ý cho thuốc an thần, chống co giật và giữ vệ sinh.
    + Tăng cường giúp cơ thể bay hơi nước: Sử dụng các thiết bị chuyên dùng để làm mát (lều cấp cứu say nóng, say nắng). Nếu không có, thực hiện phun xịt nước liên tục lên da kết hợp với quạt gió để tăng bay hơi nước (giảm nhiệt đạt 0,14 độ C/phút).
    + Bơm rửa ổ bụng hoặc rửa dạ dày bằng nước đá (chỉ làm tại bệnh viện).
    - Không nên sử dụng các thuốc hạ sốt chống viêm (paracetamol, nonsteroidal, nhóm corticosteroids…) vì rất ít hoặc không có hiệu quả. Các thuốc đó không có lợi và có thể làm tăng thêm tổn thương gan do nhiệt. Kháng sinh sử dụng khi có nhiễm trùng hoặc nghi có viêm não.
    - Theo dõi ý thức, trạng thái nhiệt, trạng thái mất nước, muối và các vấn đề sức khỏe khác của nạn nhân, nếu không tiến triển tốt hoặc tiên lượng không tốt cần nhanh chóng khẩn trương đưa tới khoa cấp cứu của bệnh viện gần nhất.
 

6. Phân tuyến cấp cứu: 

Những người xung quanh và y tế cơ sở thôn xóm, xã phường, cơ quan cần sớm thực hiện các biện pháp cấp cứu ngay tại chỗ, trong đó chú trọng việc làm mát - hạ nhiệt độ lõi cơ thể. Nếu cấp cứu ban đầu không hoặc ít có hiệu quả, cần khẩn trương kịp thời tiên lượng và nhanh chóng chuyển nạn nhân đến các cơ sở y tế có đủ khả năng về hồi sức cấp cứu cao nhất gần nhất để cấp cứu điều trị (vượt tuyến, không cần theo các tuyến).

Cấp cứu điều trị say nắng tương tự như say nóng. Nhưng, trong say nắng, bệnh xảy ra đột ngột, diễn biến rất nhanh, nặng nay từ đầu, thân nhiệt tăng rất cao đe dọa tử vong sớm, do vậy việc cấp cứu điều trị say nắng tại các tuyến phải thực hiện sớm, khẩn trương, tích cực, nhất là làm mát - hạ nhiệt độ lõi cơ thể; sớm chuyển nạn nhân bị kiệt sức và đột quỵ do nắng, nóng về cơ sở y tế có đủ phương tiện và năng lực cấp cứu hồi sức tổng hợp cao cấp.

7. Dự phòng say nóng, say nắng

    - Sàng lọc sức khỏe: Người đang có bệnh cấp hoặc mới phục hồi sau mắc bệnh cần tránh phơi nhiễm nóng, nắng; phải được theo dõi và làm quen dần dần với nóng, nắng. 
    - Phổ biến giáo dục kỹ về dự phòng, về nhận biết và điều trị say nóng, say nắng và nguy cơ liên quan của gắng sức trong điều kiện nóng, nắng. Giáo dục để biết giữ cân bằng lượng nước uống vào và mất đi để duy trì lượng nước trong cơ thể. Duy trì hợp lý nghỉ ngơi, ăn uống, dinh dưỡng trong các hoạt động thể lực cường độ cao.
    - Làm quen với nóng, nắng, thực hiện chương trình lao động, công tác hợp lý: 
    + Tất cả mọi người phải hoạt động, lao động trong môi trường nóng cần phải tiến hành làm quen với nóng - nắng, tăng dần cường độ và thời gian luyện tập từng ngày với nóng - nắng trong khoảng 10-14 ngày; thực hiện uống bù nước đúng cách trong suốt quá trình làm quen với nóng - nắng. 
    + Cần điều chỉnh kế hoạch, thời gian làm việc phù hợp tùy theo điều kiện môi trường, tránh thời gian nóng nhất trong ngày hoặc tránh bị bức xạ nhiệt trực tiếp từ mặt trời; hạn chế hoạt động, lao động gắng sức trực tiếp dưới ánh nắng gay gắt buổi trưa, nhất là những ngày có thời tiết oi bức, ít có gió và độ ẩm cao. 
     + Khi hoạt động, lao động gắng sức trong điều kiện nóng ẩm, cần mang mặc ít quần áo và thiết bị. Hoạt động, lao động gắng sức dưới trời nắng, cần chú ý có mũ, áo, khăn… để che chắn bức xạ mặt trời chiếu trực tiếp vào đầu, gáy. Quần áo sáng mầu, thoáng và dễ thấm mồ hôi để hạn chế cơ thể hấp phụ bức xạ mặt trời.
    - Bù nước đủ nước cho cơ thể: Cần bù đủ nước trước, trong và sau khi lao động,làm việc trong môi trường nóng - nắng.  Nước uống có một chút muối và/hoặc có một ít thực phẩm bổ dưỡng là có tác dụng rất tốt chống khát, bù nước và cân bằng nước - điện giải, cụ thể: 
    + Trước hoạt động lao động, uống đủ nước đến khi nước tiểu có mầu vàng nhạt và trong; tốt nhất là uống bù nước từ đêm hôm trước và vào ngay những giờ trước khi hoạt động trong môi trường nóng, nắng. 
    + Trong quá trình lao động gắng sức, cần xác định bị giảm cân trước và sau lao động là bao nhiêu để bù nước; có thể dựa vào cảm giác khát để uống bù nước, uống dần dần đến lúc hết khát nước.   
    + Sau quá trình lao động, để phục hồi hoàn toàn và nhanh chóng cần uống đủ 1-1,5lít nước/kg cân nặng đã bị sụt giảm sau lao động gắng sức; thực hiện uống xen kẽ các khoảng thời gian khác nhau đến khi nào nước tiểu có mầu vàng nhạt trong.
 

 

Cần uống đủ 1-1,5lít nước/kg cân nặng đã bị sụt giảm sau lao động gắng sức
 

8. Dự phòng và cấp cứu say nóng, say nắng theo YHCT

Say nóng, say nắng ở mức nhẹ gọi là Thương Thử, nếu nặng gọi là Trúng Thử. YHCT phân thử làm 2 loại Âm Thử và Dương Thử. Âm Thử là nạn nhân ở trong râm mát nhưng do không khí quá nóng bức mà gây bệnh (say nóng). Dương Thử là nạn nhân ở trực tiếp dưới ánh nắng mà phát bệnh (say nắng). 

- Triệu chứng theo YHCT:  Thường gặp khi bị Thương Thử là sốt, khát nước, đi tiểu nhiều lần, nhưng số lượng ít (đái rắt), không ra mồ hôi hoặc ra ít mồ hôi, cảm thấy phiền toái bứt rứt, đau đầu, mặt đỏ, hoa mắt. Nặng thì có thể ngất, sốt cao 40- 41°C, mê sảng, mạch nhanh, sắc mặt tái nhạt. Nguyên tắc điều trị chủ yếu là thanh thử, giải nhiệt. 

- Phòng ngừa theo YHCT:  Luyện thân thể, ăn uống đầy đủ và cân đối các chất dinh dưỡng, tăng cường ăn rau quả tươi. Khi ra ngoài trời nắng, cần đội mũ, nón che đầu (rộng vành), áo quần rộng rãi, thoáng mát; cổ áo cao để tránh nắng chiếu vào gáy. Không nên ở quá lâu liên tục tại nơi nóng bức; nếu phải làm việc liên tục nơi nóng bức thì cứ 45- 60 phút cần nghỉ giải lao 10-15 phút. Nếu ở môi trường quá nóng phải có quần áo chuyên dụng và luôn chuẩn bị đủ nước uống khi khát. 

- Điều trị theo YHCT: 

+ Nếu bị Thương Thử ở mức độ không nặng, có thể dùng các bài thuốc sau: 

    . B1: Bột sắn dây: 20- 30 g, hòa với 350 ml nước sôi để nguội, thêm ít đường cho dễ uống, uống 2 -3 lần/ngày.
    . B2. Ruột quả dưa hấu: 500- 800 g, ép lấy nước, chia 2-3 lần uống/ngày. 
    . B3. Lá sen tươi 20 g, lá Hoắc hương tươi 16 g, rễ Cây lau (hoặc lá Dâu tằm tươi) 16g. Tất cả đem nấu với 1 lít nước cho đến khi còn lại chừng 600 ml, chia 2-3 lần uống trong ngày; 
    . B4. Bí xanh (Bí đao): 100-150 g, gọt vỏ, rửa sạch, ép lấy nước uống 1-2 lần/ngày.

+ Cháo giải Thử (giải cảm nắng): 

    . Gạo tẻ nấu với một trong các chất liệu là lá sen tươi, đậu xanh, bột hoặc củ sắn dây, lá hương nhu tươi, có thể thêm thịt heo nạc băm nhỏ; ăn trong ngày.
    . Cháo lá sen: lá sen tươi 1 cái loại không già không non quá, rửa sạch, xắt nhỏ, sắc với 500 ml nước cho đến khi còn 200 ml, lấy nước bỏ bã, thêm 100g gạo tẻ vào nấu thành cháo, thêm ít đường phèn; ăn trong ngày. 
    . Cháo sắn dây: 16g bột sắn dây, 100g gạo tẻ, nấu gạo tẻ thành cháo rồi hoà sắn dây vào, có thể thêm ít đường, ăn trong ngày.

Tác giả: Phó giáo sư - Tiến sĩ - Thầy thuốc ưu tú Nguyễn Minh Hiếu
                                                                                        Bộ môn Nội Dã chiến - Học viện Quân y và Cục Quân y